Kontrola NIK dotycząca działalności instytutów badawczych
Temat kontroli
Efekty działalności instytutów badawczych. Kontrola Nr P/14/070
Podmiot realizujący kontrolę
Najwyższa Izba Kontroli
Zakres kontroli
Kontrolę na miejscu przeprowadzono w ośmiu instytutach badawczych oraz w pięciu ministerstwach nadzorujących objęte kontrolą instytuty badawcze. Ponadto badaniem kwestionariuszowym objęto 107 instytutów badawczych, w tym 36 prowadzących działalność naukową w dziedzinie nauk o życiu, siedmiu – w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych oraz 64 – nauk ścisłych i inżynierskich. W celach porównawczych poddano analizie 68 instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk (25 w grupie nauk o życiu, 14 w grupie nauk humanistycznych i społecznych, 29 w grupie nauk ścisłych i inżynierskich) oraz 85 wydziałów szkół wyższych (30 w grupie nauk o życiu, 12 w grupie nauk humanistycznych i społecznych, 43 w grupie nauk ścisłych i inżynierskich).
Ocena
W latach 2010–2013 skontrolowane instytuty badawcze nie wykorzystywały w pełni swojego potencjału badawczego. W znikomym stopniu prowadziły działalność wdrożeniową, która jest ich ustawowym obowiązkiem. Dwukrotny wzrost opatentowanych wynalazków nie przełożył się na analogiczny wzrost ich wykorzystania – tylko 1/5 z nich znalazła zastosowanie w praktyce. W krajach o wysokim stopniu rozwoju mniejsze niż 50% wykorzystanie uzyskanych patentów uważa się za nieefektywne14. Tylko 5% patentów stanowiły patenty zagraniczne pozyskane w procedurze PCT15 lub w Europejskim Urzędzie Patentowym.
Łączne przychody siedmiu skontrolowanych instytutów badawczych w latach 2010–2013 z komercjalizacji prac badawczo-rozwojowych (B+R) wykazywały tendencję malejącą, pomimo stabilnego poziomu finansowania z środków na naukę. Może to wskazywać na niekorzystną tendencję zastępowania środków z komercjalizacji B+R – środkami budżetowymi. W okresie objętym kontrolą cztery instytuty uzyskały łącznie wyższe lub równe przychody z działalności gospodarczej, sprzedaży ekspertyz oraz prac na rzecz ministra nadzorującego niż komercjalizacji B+R oraz wdrożeń. Działalność czterech z ośmiu skontrolowanych instytutów polegała w znacznym stopniu na realizacji wysokospecjalistycznych, lecz rutynowych, prac na rzecz administracji publicznej i podmiotów gospodarczych: ekspertyz, studiów wykonalności, analiz uwarunkowań, raportów na temat zgodności z normami, a także wypełnianiu zadań państwowych służb. Z wyjątkiem jednego wszystkie instytuty prawidłowo wydatkowały i rozliczały otrzymane środki publiczne. Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie ocenia znaczący wzrost liczby publikacji instytutów badawczych, zwłaszcza w prestiżowych czasopismach naukowych. Jest on efektem zmian w systemie oceniania działalności naukowej wprowadzonych w ramach reformy nauki w 2010 r. W czterech z ośmiu skontrolowanych instytutów badawczych wzrosła także między 2010 r. a 2013 r. liczba cytowań.
Nadzór ministrów nad instytutami badawczymi koncentrował się przede wszystkim na kwestiach finansowych i organizacyjnych, w mniejszym zakresie uwzględniał efekty ich działalności naukowej i wdrożeniowej. Podczas kontroli instytutów badawczych ministrowie nie wykorzystywali ocen formułowanych przez Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych. Ministrowie w sposób nierzetelny realizowali obowiązek kontroli instytutów, co uniemożliwiało dokonanie kompleksowej oceny ich działalności. Wpływ na niepełne wykorzystanie potencjału badawczego instytutów mogło mieć nieokreślenie kierunków rozwoju ich działalności, zaangażowanie w działalność usługową, niedostateczny rozwój młodych kadr naukowych skutkujący luką pokoleniową oraz nieprawidłowe dokonywanie okresowych ocen pracowników.
Sformułowane wnioski pokontrolne
W celu efektywnego wykorzystania potencjału naukowego instytutów badawczych oraz ich możliwości wdrożeniowych Najwyższa Izba Kontroli wnosi do:
1. Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o:
- zmianę kryteriów oceny parametrycznej, tak aby w większym stopniu uwzględniały one specyfikę instytutów badawczych, w tym efekty ich działalności badawczo-rozwojowej;
2. Ministrów nadzorujących instytuty badawcze o:
- dokonywanie kontroli nadzorowanych instytutów badawczych z uwzględnieniem efektów ich działalności naukowej i rozwojowej oraz większą współpracę z Ministrem Nauki i Szkolnictwa Wyższego przy dokonywaniu oceny instytutów badawczych;
- zwiększenie nadzoru nad polityką kadrową w nadzorowanych instytutach.
3. Dyrektorów instytutów badawczych o:
- opracowanie perspektywicznych kierunków działalności naukowej, rozwojowej i wdrożeniowej instytutów;
- prawidłowe dokonywanie ocen okresowych pracowników instytutów oraz stosowanie procedur minimalizujących ryzyko wystąpienia konfliktu interesów wśród pracowników naukowych.